El papel de los medios frente al fraude informático. Difusión, prevención y alfabetización
Resumen
El fraude informático es un delito que se incrementó en la coyuntura de la pandemia de COVID-19 en el mundo, y el Perú no fue la excepción. Por ello, nos interesó recoger las perspectivas de los peruanos sobre el uso de la prensa y de los medios sociales en la difusión y, eventualmente, su participación en una estrategia de alfabetización financiera digital como medida de prevención para evitar más pérdidas económicas y de datos por este delito. Una encuesta a 429 residentes en Lima Metropolitana y 25 entrevistas a víctimas del fraude informático permitieron conocer que Facebook y la televisión convencional son las plataformas más utilizadas para informarse sobre el modus operandi de la delincuencia. De los resultados, también se obtuvo que la mayoría no comparte sus experiencias en los medios, porque desconfía de ellos o percibe que no contribuyen a esclarecer sus denuncias. Por ello, el estudio plantea una estrategia informativa mínima que la prensa podría considerar en su quehacer cotidiano para orientar a las personas sobre cómo prevenir, denunciar y hallar una solución a los fraudes informáticos; además, evitar la impunidad del delito y, al mismo tiempo, ir construyendo ciudadanía.
Descargas
Citas
Aiken, L. (1980). Content validity and reliability of single items or questionnaires. Educational and Psychological Measurement, 40(4), 955-959. https://doi.org/10.1177/001316448004000419
Altay, S., Fletcher, R., & Nielsen, R. K. (2024, 14 de mayo). News participation is declining: Evidence from 46 countries between 2015 and 2022. New Media & Society. https://doi.org/10.1177/14614448241247822
Arief, B., & Bin Adzmi, M. A. (2015). Understanding cybercrime from its stakeholders perspectives: Part 2-defenders and victims. IEEE Security & Privacy, 13(2), 84-88. https://doi.org/10.1109/MSP.2015.44
Asociación de Bancos. (2022, 27 de octubre). Tarjetas de crédito de bancos. https://www.asbanc.com.pe/estadisticas-del-sector
Asociación Peruana de Empresas de Investigación de Mercados. (2021). Niveles socioeconómicos 2021.
Baraković, S., & Baraković Husic, J. (2023). Impact of COVID-19 pandemic circumstances on cyber hygiene of university students. International Journal of Human-Computer Interaction, 40(19), 5961-5979. http://doi.org/10.1080/10447318.2023.2247577
Ben-Asher, S., Ben-Atar, E., & Lavi, Tamar (2024). Time and ethics in delivering bad news in institutionalized and social media. Journal of International Crisis and Risk Communication Research, 7(1), 113-139. http://doi.org/10.56801/jicrcr.V7.i1.4
Boczkowski, P., & Mitchelstein, E. (2015). La brecha de las noticias: la divergencia entre las preferencias informativa de los medios y el público. Manantial.
Bourdieu, P. (1986). The forms of capital. En J. Richardson (Ed.), Handbook of theory and research for the sociology of education (pp. 241-258). Greenwood.
Bourdieu, P. (1999). Meditaciones pascalianas. Anagrama.
Brubaker, J. (2010). Internet and television are not substitutes for seeking political information. Communication Research Reports, 27(4), 298-309. https://doi.org/10.1080/08824096.2010.518906
Button, M., McNaughton Nicholls, C., Kerr, J., & Owen, R. (2014). Online frauds: Learning from victims why they fall for these scams. Journal of Crimimology, 47(3), 391-408. https://doi.org/10.1177/0004865814521224
Buzzio-García, J., Salazar-Vilchez, V., Moreno-Torres, J., & Leon-Estofanero, O. (2021). Review of cybersecurity in Latin America during the COVID-19 pandemic. A brief overvie. En IEEE Fifth Ecuador Technical Chapters Meeting (ETCM). IEEE. http://www.doi.10.1109/ETCM53643.2021.9590693
Cain, A. A., Edwards, M. E., & Still, J. D. (2018). An exploratory study of cyber hygiene behaviors and knowledge. Journal of Information Security and Applications, 42, 36-45. https://doi.org/10.1016/j.jisa.2018.08.0022
Cancela, P., Gerber, D., & Dubied, A. (2021). “To me, it’s normal journalism”: Professional perceptions of investigative journalism and evaluations of personal commitment. Journalism Practice, 15(6), 878-893. https://doi.org/10.1080/17512786.2021.1876525
Carter, E. (2023). Confirm not command: Examining fraudsters’ use of language to compel victim compliance in their own exploitation. The British Journal of Criminology, 63(6), 1405-1422. https://doi.org/10.1093/bjc/azac098
Casares, A. (2021). La hora del periodismo constructivo. Astrolabio.
Castells, M. (2010). Comunicación y poder. Alianza Editorial.
Codina, L. (2022, 23 de septiembre). Periodismo de soluciones: definiciones y guía de recursos. https://www.lluiscodina.com/periodismo-de-soluciones/
Consejo Nacional de Política Criminal. (2020). Diagnóstico situacional multisectorial sobre la ciberdelincuencia en el Perú. Ministerio de Justicia y Derechos Humanos; Observatorio Nacional de Política Criminal. https://cdn.www.gob.pe/uploads/document/file/5948093/5270009-diagnostico-situacional-multisectorial-sobre-la-ciberdelincuencia-en-el-peru.pdf
CPI Research. (2023). Evolución de la inversión publicitaria en las plataformas tradicionales y digitales. Nivel nacional 2018/2022. https://cpi.pe/images/upload/paginaweb/archivo/26/MARKET%20REPORT_2023_2-1.pdf
Cremonesi, P., Pagano, R., Pasquali, S., & Turrin, R. (2013). TV program detection in tweets. En EuroITV ’13: Proceedings of the 11th European conference on interactive TV and video (pp. 45-53). Association for Computing Machinery. https://doi.org/10.1145/2465958.2465960
Drew, J. (2020). A study of cybercrime victimisation and prevention: Exploring the use of online crime prevention behaviours and strategies. Journal of Criminological Research, Policy and Practice, 6(1), 17-33. https://doi.org/10.1108/JCRPP-12-2019-0070
Drok, N., Hermans, L., & Kats, K. (2018). Decoding youth DNA: The relationship between social engagement and news interest, news media use and news preferences of Dutch millennials. Journalism, 19(5), 699-717. https://doi.org/10.1177/1464884917703469
Esparza, J., Caporusso, N., & Walters, A. (2020, 4 de julio). Addressing human factors in the design of cyber hygiene self-assessment tools. En I. Corradini, E. Nardelli & T. Ahram (Eds.), Advances in human factors in cybersecurity (pp. 88-94). https://doi.org/10.1007/978-3-030-52581-1_12
Fandakly, T., & Caporusso, N. (2020). Beyond passwords: Enforcing username security as the first line of defense. En I. Corradini, E. Nardelli & T. Ahram (Eds.), Advances in human factors in cybersecurity (pp. 48-58). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-20488-4_5
Faus, M., Alonso, F., Javadinejad, A., & Useche, S. (2022). Are social networks effective in promoting healthy behaviors? A systematic review of evaluations of public health campaigns broadcast on Twitter. Front. Public Health, 10. https://doi.org/10.3389/fpubh.2022.1045645
Fundación Gabo. (2020, 6 de noviembre). Contar una historia con números: de las políticas públicas al enfoque de soluciones. Periodismo de soluciones. https://fundaciongabo.org/es/blog/periodismosoluciones/contar-una-historia-con-
numeros-de-las-politicas-publicas-al-enfoque-de
García-Juárez, P. (2016). Riesgos informáticos enfocados en la banca [Sesión de conferencia]. Conferencia del Centro de Estudios de Seguridad, Perú, Lima.
Glasser, T., & Craft, S. (1998). Public journalism and the search for democratic ideals. En T. Liebes & J. Curran (Eds.), Media, ritual and identity (pp. 203-218). Routledge.
Gómez-Marí, I., Sanz-Cervera, P., & Tárraga-Mínguez, R. (2021). Hoy es mi día: análisis del impacto de las campañas de sensibilización sobre diversidad funcional en prensa, Google y Twitter. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(15), 7789. https://doi.org/10.3390/ijerph18157789
Grau, M., Íñiguez-Rueda, L., & Subirats, J. (2010). La perspectiva sociotécnica en el análisis de políticas públicas. Psicología Política, (41), 61-80. https://www.uv.es/garzon/psicologia%20politica/N41-4.pdf
Ha, L., Xu, Y., Yang, C., Wang, F., Yang, L., Abuljadail, M., Hu, X., Jiang, W., & Gabay, I. (2018). Decline in news content engagement or news medium engagement? A longitudinal analysis of news engagement since the rise of social and mobile media 2009-2012. Journalism, 19(5), 718-739. https://doi.org/10.1177/1464884916667654
Hakak, S., Zada Khan, W., Imran, M., Choo, R., & Shoaib, M. (2020). Have you been a victim of COVID-19-related cyber incidents? Survey, taxonomy, and mitigation strategies. IEEE Access, 8, 124134-124144. https://doi.org/10.1109/ACCESS.2020.3006172
Holt, T. (2023). Understanding the state of criminological scholarship on cybercrimes. Computers in Human Behavior, 139. https://doi.org/10.1016/j.chb.2022.107493
Ibrahim, S. (2016). Social and contextual taxonomy of cybercrime: Socioeconomic theory of Nigerian cybercriminals. International Journal of Law, Crime and Justice, 47, 44-57. https://doi.org/10.1016/j.ijlcj.2016.07.002
Ikbal, M., Rosidi, R., & Andayani, W. (2022). Critical dramaturgy approach: Research epistemology in the field of fraud action study. Economic Alternatives, 4, 788-808. https://doi.org/10.37075/EA.2022.4.12
Imre, I., & Wenger, D. (2020). Where newsroom leaders see technology facilitating innovation in local TV news. Electronic News, 14(4), 151-167. https://doi.org/10.1177/1931243120963705
Interpol. (2022, 10 de noviembre). COVID-19 cyberthreats. https://www.interpol.int/en/Crimes/Cybercrime/COVID-19-cyberthreats
Jiang, X., Liu, L., Wu-Ouyang, B., Chen, L., & Lin, H. (2024). Which storytelling people prefer? Mapping news topic and news engagement in social media. Computers in Human Behavior, 158. https://doi.org/10.1016/j.chb.2024.108248
Jurevičienė, A., Brilingaitė, A., & Bukauskas, L. (2021). Digital human in cybersecurity risk assessment. En D. D. Schmorrow & C. M. Fidopiastis (Eds.), Augmented Cognition (pp. 418-432). Springer Nature. https://doi.org/10.1007/978-3-030-78114-9_29
Kaspar, K., & Fuchs, L. A. M. (2021). Who likes what kind of news? The relationship between characteristics of media consumers and news interest. Sage Open, 11(1), 1-12. https://doi.org/10.1177/21582440211003089
Katz, E., Blumer, J. G., & Gurevitch, M. (1985). Usos y gratificaciones de la comunicación de masas. En M. Moragas (Ed.), Sociología de la comunicación de masas (Vol. 2, pp. 127-171). Gustavo Gili.
Kemp, S., Buil-Gil, D., Moneva, A., Miró-Llinares, F., & Díaz-Castaño, N. (2021). Empty streets, busy internet: A time-series analysis of cybercrime and fraud trends during COVID-19. Journal of Contemporary Criminal Justice, 37(4), 480-501. https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/10439862211027986
Kitsa, M., & Mudra, I. (2018). Social media tools for TV programmes promotion. Communication Today, 9(2), 56-72.
Kshetri, N. (2013). Global Cybersecurity: Issues and Concerns. Journal of Global Information Technology Management, 16(4), 1-5. https://libres.uncg.edu/ir/uncg/f/N_Kshetri_Global_2013.pdf
Lahera, E. (2004). Política y políticas públicas. Comisión Económica para América Latina y el Caribe. https://repositorio.cepal.org/entities/publication/e77dfbfc-ea99-4cdb-90cd-c8280b645b8a
Latour, B. (2008). Reensamblar lo social. Una introducción a la teoría del actor-red. Manantial.
Li, P., Li., Q., & Du, S. (2024). Does digital literacy help residents avoid becoming victims of frauds? Empirical evidence based on a survey of residents in six provinces of east China. International Review of Economics and Finance, 91, 364-377. https://doi.org/10.1016/j.iref.2024.01.056
Loggen, J., Moneva, A., & Leukfeldt, R. (2024). A systematic narrative review of pathways into, desistance from, and risk factors of financial-economic cyber-enabled crime. Computer Law & Security Review, 52, 105858. https://doi.org/10.1016/j.clsr.2023.105858
López Gorostidi, J. (2020). La pluralidad de víctimas derivada de la elevada lesividad en los ciberdelitos: una respuesta penal proporcional. Estudios de Deusto, 68(1), 201-221. http://www.doi.10.18543/ed-68(1)-2020pp201-221
López, A., Ventura, R., Prieto, M., & Salazar, R. (2023). Cybersecurity among university students from generation Z: A comparative study of the undergraduate programs in administration and public accounting in two Mexican universities. TEM Journal, 12(1), 503-511. https://doi.org/10.18421/TEM121-60
Lough, K., & McIntyre, K. (2021). A systematic review of constructive and solutions journalism research. Journalism, 24(5), 1069-1088. https://doi.org/10.1177/14648849211044559
Maennel, K., Mäses, S., & Maennel, O. (2018). Cyber hygiene: The big picture. En N. Gruschka (Ed.), Secure IT Systems (pp. 291-305). Springer. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-03638-6_18
Martynov, A., & Bundin, M. (2020). Policy & regulation against fake news: Case of Russia. En S.-J. Eom & J. Lee (Eds.), Dg.o ’20: The 21st Annual International Conference on Digital Government Research (pp. 346-347). https://doi.org/10.1145/3396956.3397866
Mayer Lux, L., & Calderón, G. (2020). El delito de fraude informático: concepto y delimitación. Revista Chilena de Derecho y Tecnología, 9(1), 151-184. https://doi.org/10.5354/0719-2584.2020.57149
McIntyre, K. (2019). Solutions journalism: The effects of including solution information in news stories about social problems. Journalism Practice, 13(8), 1029-1033, https://doi.org/10.1080/17512786.2019.1640632
Mendivil, J., Sanz, B., & Gutiérrez, M. (2022). Formación y concienciación en ciberseguridad basada en competencias: una revisión sistemática de literatura. Pixel-Bit. Revista de Medios y Educación, (63), 197-225. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8272071
Murray, C., & Stroud, N. J. (2019). The keys to powerful solutions journalism. The University of Texas at Austin, Center for Media Engagement. https://mediaengagement.org/research/powerful-solutions-journalism/
Navarrete, J. (2024). Content validation of a satisfaction survey for a training activity for a company based on empirical comparison by expert judgment. En J. A. de Carvalho, J. Sousa, J. Coelho, F. García-Peñalvo & A. García-Holgado (Eds.), Proceedings of TEEM 2023 (pp. 1168-1177). Springer Natura. https://doi.org/10.1007/978-981-97-1814-6_114
Ngo, F. T., Agarwal, A., & Holman, K. (2024). Cyber hygiene and cyber victimization among limited English proficiency (LEP) internet users: A mixed-method study. Victims & Offenders, 1-22. https://doi.org/10.1080/15564886.2024.2329765
Nichols, S., Friedland, L., Rohas, H., & Cho, J. (2006). Examining the effects of public journalism on civil society from 1994 to 2002: Organizational factors, project features, story frames, and citizen engagement. Journalism & Mass Communication Quarterly, 83(1). http://www.doi.org/10.1177/107769900608300106
Nuredini, A. (2014). Challenges in commbating the cyber crime. Mediterranean Journal of Social Sciences, 5(19), 592-599. http://dx.doi.org/10.5901/mjss.2014.v5n19p592
Pew Research Center. (2023, 14 de septiembre). Network news fact sheet. https://www.pewresearch.org/journalism/fact-sheet/network-news/
Pham, H. C., Ulhaq, I., Nguyen, M., & Nkhoma, M. (2021). An exploratory study of the effects of knowledge sharing methods on cyber security practice. Australasian Journal of Information Systems, 25. https://doi.org/10.3127/ajis.v25i0.2177
Policía Nacional del Perú. (2022a). Anuario estadístico PNP. https://www.policia.gob.pe/estadisticopnp/documentos/anuario-2022/anuario-estadistico-policial-2022.pdf
Policía Nacional del Perú. (2022b). Boletín Estadístico Policial 2022 - II Trimestre. Sistema de denuncias policiales. https://www.policia.gob.pe/estadisticopnp/documentos/boletin-2022/II%20BOLETIN%202022%20DIRTIC%20PNP.pdf
Primo, F., Romanovsky, A., De Mello, R., García, A., & Missier, P. (2021). A customisable pipeline for the semi-automated discovery of online activists and social campaigns on Twitter. World Wide Web, 24, 1235-1271. https://doi.org/10.1007/s11280-021-00887-2
Proofpoint. (2019). 2019 human factor: Today’s cyber attacks target people – How to keep them safe. https://www.proofpoint.com/us/resources/webinars/human-factor-2019
Putnam, R. (1995). Bowling alone: America’s declining social capital. Journal of Democracy, 6(1), 65-78. https://doi.org/10.1353/jod.1995.0002
Reuters Institute. (2024). Digital news report 2024. https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/digital-news-report/2024
Rodríguez, J. (2024). Impacto de la comunicación en Twitter en el movimiento ambientalista durante la COP15. Revista de Comunicación, 23(1), 485-505. https://doi.org/10.26441/RC23.1-2024-3383
Rodríguez-Rodríguez, V., Pérez-Garinb, D., Recio-Saboya, P., & Rico-Gómez, A. (2020). Fraudes financieros, salud y calidad de vida: un estudio cualitativo. Gaceta Sanitaria, 34(3), 268-275. https://doi.org/10.1016/j.gaceta.2019.11.006
Rojas, H., Shah, D., & Friedland, L. A. (2011). A communicative approach to social capital. Journal of Communication, 61(4), 689-712, http://www.doi.org/10.1111/j.1460-2466.2011.01571.x
Rosen, J. (1997). In quest of journalism. Index on Censorship, 26(3), 81-89. https://doi.org/10.1177/030642209702600315
Sánchez Henríquez, J., Neira Cortes, P., & Severino González, P. (2022). Fraude: una mirada global a su desarrollo conceptual. Revista Venezolana de Gerencia, 27(99), 884-910. https://doi.org/10.52080/rvgluz.27.99.3
Sencan, I., & Soydal, I. (2023). Haber okuryazarlığı eğitimi alan öğrencilerin haber algısı. Bilgi Dünyası, 24(2), 1-31. https://doi.org/10.15612/BD.2023.717
Silveira, P., & Gancho, S. (2021). University students engagement with fake news: the portuguese case. Revista Observatório, 15(1), 23-37. http://dx.doi.org/10.15847/obsOBS15120211696
Solutions Journalism Network. (2024). Responses to problems are newsworthy. https://www.solutionsjournalism.org/
Thier, K, & Namkoong, K. (2023). Identifying major components of solutions-oriented journalism: A review to guide future research. Journalism Studies, 24(12), 1557-1574. https://doi.org/10.1080/1461670X.2023.2230314
Unidad de Planificación y Estadística del Reniec. (2022). Población electoral, año 2022. Registro Nacional de Identificación y Estado Civil. https://identidad.reniec.gob.pe/estadisticas
Valenzuela, S., & McCombs, M. (2019). The agenda-setting role of the news media. En D. W. Stocks, M. B. Salwen & K. C. Eichhorn (Eds.), An integrated approach to communication theory and research (3.a ed., pp. 99-112). Routledge.
Van de Weijer, S., Leukfeldt, R., & Monevaa, A. (2023). Cybercrime during the COVID-19 pandemic: Prevalence, nature and impact of cybercrime for citizens and SME owners in the Netherlands. Computers & Security, 139, 103693. https://doi.org/10.1016/j.cose.2023.103693
Van Zeeland, I., & Pierson, J. (2024). Changing the whole game: effects of the COVID-19 pandemic’s accelerated digitalization on Europa bank staff’s data protection capabilities. Financial Innovation, 10(29). https://doi.org/10.1186/s40854-023-00533-y
Vásquez-Herrero, J. (2021). Nuevas narrativas en los cibermedios: de la disrupción a consolidación de formatos y características. Estudios sobre el Mensaje Periodístico, 27(2), 685-696. https://dx.doi.org/10.5209/esmp.70222
Vilks, A., Kipane, A., Kudeikina, I., Palkova, K., & Grasis, J. (2022). Criminological aspects of current syber security. Law, State and Telecommunications Review, 14(2), 94-108. https://doi.org/10.26512/lstr.v14i2.41411
Vishwanath, A., Seng Neo, L., Goh, P., Lee, S., Khader, M., Ong, G., & Chin, J. (2020). Cyber hygiene: The concept, its measure, and its initial tests. Decision Support Systems, 128. https://doi.org/10.1016/j.dss.2019.113160
Walth, B., Dahmen, N. S., & Thier, K. (2019). A new reporting approach for journalistic impact: Bringing together investigative reporting and solutions journalism. Newspaper Research Journal, 40(2), 177-189. https://doi.org/10.1177/0739532919834989
Waqas, M., Hania, A., Yahya, F., & Malik, I. (2023). Enhancing cybersecurity: The crucial role of self-regulation, information processing, and financial knowledge in combating phishing attacks. Sage Open, 13(4). https://doi.org/10.1177/21582440231217720
Wolcott, H. (1994). Transforming qualitative data: Description, analysis, and interpretation. Sage Publications.
World Economic Forum. (2022). The Global Risk Report (17.a ed.). https://www3.weforum.org/docs/WEF_The_Global_Risks_Report_2022.pdf
Zhang, J., & Liu, F. (2024). Second screen synergy: Exploring the socio-economic impact of dual screen engagement in television consumption. Journal of the Knowledge Economy, 15, 20196-20228. https://doi.org/10.1007/s13132-024-01945-6
Zimmermann, V., & Renaud, K. (2019). Moving from a ‘human-as-problem” to a ‘human-as-solution” cybersecurity mindset. International Journal of Human-Computer Studies, 131, 169-187. https://doi.org/10.1016/j.ijhcs.2019.05.005

Esta obra está bajo licencia internacional Creative Commons Reconocimiento 4.0.
Todos los trabajos publicados están sujetos a una licencia CC BY 4.0 Creative Commons (actualizado el 1 de marzo de 2021).
El contenido de la revista se puede compartir en cualquier material o formato. Asimismo, se puede adaptar, contribuir y transformar. Ambas posibilidades sólo están permitidas en la medida en que cumplan las siguientes condiciones:
- Atribución: Se debe otorgar crédito donde sea debido, proporcionar un enlace a la licencia e indicar los cambios en caso se realice alguno. Esto debe hacerse de la manera que se considere apropiada, sin sugerir que el licenciante lo promueva a usted o su uso del material.
Derechos de propiedad
Los derechos patrimoniales de Contratexto se publican bajo una licencia Creative Commons BY 4.0, lo que permite a los autores mantener los derechos patrimoniales de su obra sin restricciones.
Si un trabajo publicado en Contratexto fuera copiado, distribuido, difundido o cualquier otra actividad contemplada en la licencia antes mencionada, se deberá mencionar de manera visible y expresa al autor o autores y a la revista.
Auto-archivo
Esta revista permite y anima a los autores/as a publicar artículos enviados a la revista en sus sitios web personales o en depósitos institucionales, tanto antes como después de su publicación en esta revista, siempre y cuando proporcionen información bibliográfica que acredite, si procede, su publicación en ella.